Alfabet kazachski
.JPG)
Do zapisu języka kazachskiego używane są następujące alfabety:
- alfabet cyrylicki – wprowadzony do użytku w 1940 r. w Kazachstanie. Alfabet oparty na cyrylicy używany jest przez ludność kazachską w Kirgistanie, Rosji, Turkmenistanie i Uzbekistanie, a także w Mongolii i innych krajach dawnego ZSRR.
- alfabet łaciński – dekretem Prezydenta nr 569 z dnia 26 października 2017 r. wprowadzono nakaz zastąpienia cyrylicy alfabetem łacińskim do 2025 r.[1][2] W latach 1929–1940 na obszarze ZSRR i Mongolskiej Republiki Ludowej obowiązywał zapis alfabetem janalif.
- alfabet arabski – wykorzystywany w Chińskiej Republice Ludowej. Używany również przez kazachską diasporę w Afganistanie, Iranie i Pakistanie.
Alfabety używane obecnie
[edytuj | edytuj kod]Cyrylicki
[edytuj | edytuj kod]Alfabet oparty na cyrylicy, składający się z 42 liter, stosowany do zapisu języka w Kazachstanie i Mongolii. Jego twórcą jest Sarsen Amanżołow. Alfabet został oficjalnie wprowadzony do użytku w 1940 r.[3][4] W 1951 r. literę Ӯ zastąpiono literą Ұ, а w 1957 r. wprowadzono literę Ё[5][6]. Do 1957 r. litery charakterystyczne dla języka kazachskiego zapisywano na końcu alfabetu[7].
| А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н |
| Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ұ ұ |
| Ү ү | Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | І і | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Kodowanie
[edytuj | edytuj kod]Umieszczanie alfabetu kazachskiego na klawiaturze przed rozpowszechnieniem systemów operacyjnych i edytorów tekstu z obsługą Unikodu był często niewygodny z powodu problemów z 8-bitowym kodowaniem alfabetu kazachskiego oraz brakiem standardowych czcionek. W związku z tym zaproponowano ponad 20 wariantów 8-bitowych kodowań alfabetu kazachskiego opartego na cyrylicy[8].
Przyjęto następujące standardy kodowań 8-bitowych: ST RK 920-91 dla DOS (odmiana jednobajtowej strony kodowej CP866) oraz ST RK 1048–2002 dla Microsoft Windows (odmiana jednobajtowej strony kodowej Windows-1251).
Standardy te nie otrzymały jednak wsparcia na poziomie systemu operacyjnego i wymagały instalacji sterowników innych firm. Dziś powszechnie stosowany jest standard UTF-8.
Układ klawiatury komputerowej przystosowanej do zapisu języka kazachskiego:
Łaciński
[edytuj | edytuj kod]
Alfabet oparty na łacińskim wprowadzono 26 października 2017 r. dekretem prezydenta Kazachstanu. 9 października 2017 r. przedstawiono projekt przejścia z zapisu cyrylicą na zapis łacinką[10]. 19 lutego 2018 r. we wspomnianym dekrecie wprowadzono zmiany w części dotyczącej alfabetu[11]. Zaplanowano przeprowadzenie procesu zmiany zapisu na lata 2017–2025[12].
| A a | Á á | B b | D d | E e | F f | G g | Ǵ ǵ | H h |
| İ i | I ı | J j | K k | L l | M m | N n | Ń ń | O o |
| Ó ó | P p | Q q | R r | S s | T t | U u | Ú ú | V v |
| Y y | Ý ý | Z z | Sh sh | Ch ch |
W styczniu 2021 przedstawiono projekt prezydenckiego dekretu prezentującego kolejną propozycję alfabetu łacińskiego dla języka kazachskiego. W kwietniu tego samego roku projekt zaktualizowano zmieniając sposób transkrypcji litery ң z ŋ na ñ. Według planów przejście na zapis łaciński miało rozpocząć się w 2023 roku[13].
| A a
(А а) |
Ä ä
(Ә ә) |
B b
(Б б) |
D d
(Д д) |
E e
(Е е) |
F f
(Ф ф) |
G g
(Г г) |
Ğ ğ
(Ғ ғ) |
H h
(Х х/Һ һ) |
| I ı
(І і) |
İ i
(И и) |
J j
(Ж ж) |
K k
(К к) |
L l
(Л л) |
M m
(М м) |
N n
(Н н) |
Ñ ñ
(Ң ң) |
O o
(О о) |
| Ö ö
(Ө ө) |
P p
(П п) |
Q q
(Қ қ) |
R r
(Р р) |
S s
(С с) |
Ş ş
(Ш ш) |
T t
(Т т) |
U u
(У у) |
Ū ū
(Ұ ұ) |
| Ü ü
(Ү ү) |
V v
(В в) |
Y y
(Ы ы) |
Z z
(З з) |
İo io
(Ё ё) |
İu iu
(Ю ю) |
İa ia
(Я я) |
Projekt dekretu nie wskazuje sposobu transliteracji ц, ч, щ i э.
Arabski
[edytuj | edytuj kod]Zapis alfabetem arabskim obowiązuje w prefekturach Altay i Ili w Regionie Autonomicznym Sinciang-Ujgur[14] w Chinach. Zmodyfikowany alfabet arabski używany jest także w Iranie i Afganistanie.
Alfabet kazachski oparty na arabskim zawiera 29 liter i jeden znak diakrytyczny: hamzę. Pismo zapisywane jest od prawej strony do lewej.
| Litery arabskie alfabetu kazachskiego | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Postać podstawowa | Postać w zależności od miejsca w słowie | Nazwa kazachska | Odpowiednik w cyrylicy | |||
| izolowana | końcowa | środkowa | początkowa | |||
| 0627 ا |
FE8D ﺍ |
FE8E ﺎ |
– | әліп | а, ә | |
| 0628 ب |
FE8F ﺏ |
FE90 ﺐ |
FE92 ﺒ |
FE91 ﺑ |
ба | б |
| 067E پ |
FB56 ﭖ |
FB57 ﭗ |
FB59 ﭙ |
FB58 ﭘ |
пе (ба үш ноқат) |
п |
| 062A ت |
FE95 ﺕ |
FE96 ﺖ |
FE98 ﺘ |
FE97 ﺗ |
та | т |
| 062C ج |
FE9D ﺝ |
FE9E ﺞ |
FEA0 ﺠ |
FE9F ﺟ |
жійм | ж |
| 062D ح |
FEA1 ﺡ |
FEA2 ﺢ |
FEA4 ﺤ |
FEA3 ﺣ |
ха | х |
| 062F د |
FEA9 ﺩ |
FEAA ﺪ |
– | дәл | д | |
| 0631 ر |
FEAD ﺭ |
FEAE ﺮ |
– | ре | р | |
| 0632 ز |
FEAF ﺯ |
FEB0 ﺰ |
– | зайн | з | |
| 0633 س |
FEB1 ﺱ |
FEB2 ﺲ |
FEB4 ﺴ |
FEB3 ﺳ |
сыйн | с |
| 0634 ش |
FEB5 ﺵ |
FEB6 ﺶ |
FEB8 ﺸ |
FEB7 ﺷ |
шыйн (сыйн үш ноқат) |
ш |
| 0639 ع |
FEC9 ﻉ |
FECA ﻊ |
FECC ﻌ |
FECB ﻋ |
айн | ғ |
| 0641 ف |
FED1 ﻑ |
FED2 ﻒ |
FED4 ﻔ |
FED3 ﻓ |
фа | ф |
| 0642 ق |
FED5 ﻕ |
FED6 ﻖ |
FED8 ﻘ |
FED7 ﻗ |
қаф | қ |
| 0643 ك |
FED9 ﻙ |
FEDA ﻚ |
FEDC ﻜ |
FEDB ﻛ |
кәф | к |
| 06AF گ |
FB92 ﮒ |
FB93 ﮓ |
FB95 ﮕ |
FB94 ﮔ |
гәф | г |
| 0644 ل |
FEDD ﻝ |
FEDE ﻞ |
FEE0 ﻠ |
FEDF ﻟ |
ләм | л |
| 0645 م |
FEE1 ﻡ |
FEE2 ﻢ |
FEE4 ﻤ |
FEE3 ﻣ |
мійм | м |
| 0646 ن |
FEE5 ﻥ |
FEE6 ﻦ |
FEE8 ﻨ |
FEE7 ﻧ |
нұн | н |
| 06AD ڭ |
FBD3 ﯓ |
FBD4 ﯔ |
FBD6 ﯖ |
– | неп (кәф үш ноқат) |
ң |
| 06D5 ە |
FEE9 ﻩ |
FEEA ﻪ |
– | һә | е | |
| 0648 و |
FEED ﻭ |
FEEE ﻮ |
– | уау | о, ө | |
| 06C7 ۇ |
FBD7 ﯗ |
FBD8 ﯘ |
– | уау дамма | ұ, ү | |
| 06CB ۋ |
FBDE ﯞ |
FBDF ﯟ |
– | уау үш ноқат | у (ў) | |
| 06C6 ۆ |
FBD9 ﯙ |
FBDA ﯚ |
– | уау құсбелгі | в | |
| 0649 ى |
FEEF ﻯ |
FEF0 ﻰ |
FBE9 ﯩ |
FBE8 ﯨ |
я | ы, і |
| 064A ي |
FEF1 ﻱ |
FEF2 ﻲ |
FEF4 ﻴ |
FEF3 ﻳ |
я екі ноқат | й |
| – | FEFB ﻻ |
FEFC ﻼ |
– | ләм-әліп | ла, лә | |
| 0674 ٴ |
– | һәмзе (дәйекше) |
– | |||
Przykład tekstu
[edytuj | edytuj kod]Artykuł 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka:
| Zapis alfabetem cyrylickim | Zapis alfabetem arabskim | Zapis alfabetem łacińskim (wersja z 2017 roku) | Zapis alfabetem łacińskim (wersja z 2021 roku) | Wersja polska |
| Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. | بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ٴبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ٴتيىس. | Barlyq adamdar ty’mysynan azat ja’ne qadir-qasi’eti men quqyqtary ten’ bolyp du’ni’ege keledi. Adamdarg’a aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen ty’ystyq, bay’yrmaldyq qarym-qatynas jasay’lary ti‘is. | Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teñ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. | Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. |
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Andrzej Łomanowski, Kazachstan zmienia alfabet z cyrylicy na łaciński [online], rp.pl, 29 października 2017 [dostęp 2017-11-10].
- ↑ О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику (O zmianie zapisu języka kazachskiego) [online], akorda.kz, 26 października 2017 [dostęp 2017-10-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-27] (ros.).
- ↑ O pieriewodie kazachskoj pisʹmiennosti s łatinizirowannogo na nowyj ałfawit na osnowie russkogo. W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
- ↑ Iz istorii kazachskogo ałfawita: arabskaja grafika – łatinica – kirillica [online], tengrinews.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
- ↑ Ob izmienienii naczertanija bukwy «ӯ» kazachskogo ałfawita. W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
- ↑ Razwitije kazachskogo sowietskogo jazykoznanija. Nauka, 1980, s. 128.
- ↑ Ob utocznienii poriadka raspołożenija bukw kazachskogo ałfawita i ob utwierżdienii «Osnownych prawił orfografii kazachskogo jazyka». W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
- ↑ Tiernistyj putʹ kompjutiernych kodirowok kazachskogo jazyka ili kakniechoroszo naruszatʹ standart [online], sci.kz [dostęp 2018-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2002-12-12] (ros.).
- ↑ О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику, President of the Republic of Kazakhstan, 2017 [dostęp 2017-10-26] (ros.).
- ↑ Kak wygladit projekt ałfawita kazachskogo jazyka na łatinice [online], zakon.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
- ↑ Priezidient Riespubliki Kazachstan, O wniesienii izmienienija w Ukaz Priezidienta Riespubliki Kazachstan ot 26 oktiabria 2017 goda № 569 «O pieriewodie ałfawita kazachskogo jazyka s kiriłlicy na łatinskuju grafiku» [online], akorda.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
- ↑ Prezydent Republiki Kazachstan, O pieriewodie ałfawita kazachskogo jazyka s kiriłlicy na łatinskuju grafiku [online], akorda.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
- ↑ z, Новый казахский алфавит на латинице: представлен проект указа Президента [online], Главные новости Казахстана – Tengrinews.kz, 22 kwietnia 2021 [dostęp 2021-07-26] (ros.).
- ↑ Minglang Zhou: Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages, 1949-2002. Mouton de Gruyter, s. 149. ISBN 3-11-017896-6.